Йи кынтіс визув юяс,
Кын виис ышмысь коръяс.
Тӧв быттьӧ повзьӧдчана шутьлялӧмӧн локтіс —
Еджыд эшкынӧн мусӧ шебрӧдіс.
Гӧгӧр шуштӧм... Ставыс бырис,
Вӧр да, ыб да кынмис, куліс.
Кымӧр костті шонді серӧктіс:
"Эн эскӧй! Пӧръялӧмӧн сійӧ миянӧс колис!"
Таво тӧв зэв кӧдзыд воис,
Кын зэв ёна мусӧ топӧдіс.
Быдӧн олӧ тулыс виччысьӧмӧн —
Выль олӧм локтӧмлы нимкодясьӧмӧн.
Оригинал тані (лб. 63).
Регыд кутасны пасйыны ЦИЯТ-лы (Fu‐lab‐лы) 10 во тырӧм. Ме, дерт, унаысь казьтывлі ас блогын сылысь бур да колана уджсӧ. Со бара эм помка шуны зэв ыджыд аттьӧ. Буретш ӧтуввез технологияяс отсӧгӧн ме верми Коми мусянь ылын олігӧн вель бура тӧдмасьны коми гижӧдӧн. Тадзи и колӧ — медым йӧзлӧн вӧлі позянлун Му шарлӧн быд инсянь лыддьысьны быд кывйӧн, тӧдмасьны быд войтырлӧн литератураӧн.
Водз асывсянь сёр войӧдз, шойччан лунъястӧг, Fu‐lab‐са уджалысьяс сканералӧмаӧсь, тексталӧмаӧсь, спеллералӧмаӧсь, библиография лӧсьӧдӧмаӧсь — ыджыд удж вӧчӧмаӧсь. 2015-ӧд воын, коми кыв велӧдігӧн, зэв тӧдчана результат вӧлі нин менам син водзын. Кокньыда аддзи электроннӧй кывкуд ӧтуввезйысь, сёрӧнджык коми раскладка пукті, тӧдмалі, кутшӧм коми небӧгъяс петӧмаӧсь 1920−30‐ӧд воясӧ; некымын тӧлысь мысти понді Коми онлайн небӧгаинысь гижӧдъяс лыддьыны. Сэсся и Коми кыв корпус ковмис, кӧть ме абу филолог: либӧ медым петкӧдлыны йӧзлы, мый кутшӧмкӧ кывйӧн важӧн нин вӧдитчӧмаӧсь, либӧ медым гӧгӧрвоны, позьӧ-ӧ кутшӧмкӧ кывсӧ аслам текстӧ гижны али колӧ лӧсяланаджык синоним бӧрйыны. Но, та йылысь унаысь нин висьтавлі.
Со fu‐lab‐са уджалысьяс лунтыр ноксисны комияслы ыджыд буртор вӧчигӧн. Но эмӧсь и лёк йӧз. 2017-ӧд во помын−2018‐ӧд во заводитчигӧн лабораторияыс вуджис Миннац улӧ да пондіс уджавны Ёртасян керкаын. Мыйла? Медым мынны вельмӧм чинаяс гыж улысь. Сӧмын, вӧлӧмкӧ, чӧв-лӧнь олӧм и сэні эз дыр вӧв. КРЁК-ын вежсис натшальство, сы бӧрын выль сьӧкыдлунъяскӧд ковмис водзсасьны. Ёртасян керкаса технар муніс да, сылысь уджсӧ тшӧктісны вӧчны fu‐lab‐са программистлы; коми кыв сӧвмӧдӧм вылӧ кадыс колис этша. Сэсся ӧти конференция вылӧ ветлӧм бӧрын сы дорӧ кӧвъясисны: эскӧд пӧ, мый збыльысь сэні вӧлін, а то прогул пуктам. Бӧръяпомыс мортыс муніс. Марина Серафимовна (веськӧдлысь) вылын уна во чӧж быдсикас лёк йӧз смекайтчисны — со и сійӧ таво арнас муніс. Программисттӧг сьӧкыд, бур веськӧдлысьтӧг сьӧкыд, да нӧшта ковтӧм "удж" тшӧктӧны вӧчны — уна пӧлӧс отчётъяс: вежонся, тӧлысся, вося (гашкӧ, нӧшта квартался). Кыдз сідз позьӧ?
Татшӧм сьӧкыд кадӧ Fu‐lab-сӧ юбилейӧн чолӧмавны менам оз артмы. Сы пыдди сьӧлӧмсянь аттьӧала да сиа: став лёктор вермыны, став вӧрӧгысь мынны да водзӧ коми кыв сӧвмӧдны!
Оригиналыс тані (лб. 18).
Коръя бадьяс улын
Пӧртмасьӧ ва выв.
Тӧрыт вой шӧр войын
Петіс татчӧ васа ныв.
Шӧвк кинас
Сійӧ сывъяліс коскӧс,
Небзи шоныдысла...
Ме вунӧді ачымӧс.
Ог
нин тӧд, ме дорысь
Кор сійӧ пышйӧма.
Збыль али вӧтӧн
Аддзи ме васа нывсӧ?
Оригинал тані (лб. 6).
Сэн да тан быдмӧны керкаяс,
Лэптысьӧны керкаяс, вӧръяс сайӧдӧмӧн.
Пелям кывсьӧ морт сёрни,
Нинӧм он гӧгӧрво...
Воськов жӧ ӧтырышъя кузяммӧ, кузяммӧ,
Мунӧны лунъяс, кольӧны верстъяс.
Оз вежӧрт, гашкӧ, мортыд мудзӧм,
Изъя туйсӧ оз кывны кокъяс.
А тэ мунан кыа вылӧ видзӧдӧмӧн.
Медкӧ пельпомад личкас нопйыд.
Аски ёртъясыд лыддьӧмӧн-мурталӧмӧн
Вӧчӧм уджыдлы дон сетасны.
Олӧм жӧ, гашкӧ, пӧльза йылысь юалас,
Пӧрысь велӧдысь моз видзӧдас сійӧ тэ вылӧ.
Сэки, гашкӧ, сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн сувтасны вояс,
Мича сьылан гор юргас керкаад.
...да чайті, контактын сылысь уна кывбур йӧзӧдасны, унатор сы йылысь висьталасны-гижасны — бур ногӧн енбиа гижысьлысь юбилейсӧ пасъясны. Сӧмын пӧшти нинӧм эз и пет. Ачым пукті Коми Енкӧлаӧ "Медводдза лым чир" да "Сиктӧй-шудӧй, сиктӧй-шогӧй" поэмаяссӧ (лыдди найӧс во нёль сайын да, ёна кажитчис). Тайӧ юкӧныс экология вӧсна тӧждысьысьяслы вермис эськӧ сьӧлӧм вылӧ воны. Коми йӧзсянь реакция кутшӧмкӧ жеб вӧлі, весиг удорачисянь. Сьӧкыд олӧмысла татшӧм веськодьлун, буракӧ? Кыдзи гижӧма Иван Куратов:
"...Райса, дерт, бур лоас,
Сылы райсьыс яблӧг сюрас.
Адсалы нем сёйны,
Кодӧскӧ со-й пурас."
Контактын сюри Анна Кучевалӧн кывбурыс. Вайӧда ӧти цитата:
"...Лэбзя Мозын катыдӧ да, Луза кывтыдӧ,
Лэбзя Эжва вомӧн да, Сыктыв пӧлӧнӧ,
Лэбзя Усва вомӧ да, Висер кӧджъясӧ,
Кыръя-джумъя Изьваті да, луйки-лайки Емваті..."
Квайтӧд во нин комиӧн лыддьыся да быттьӧкӧ тадзи жӧ лэбала: Иван Тороповӧс кӧ лыддя — Сыктыв ю пӧлӧн шлывга, Тима Веньлӧн мича гижӧднас кӧ нимкодяся — Эжва йыв весьтын, да сідз водзӧ. И ставыс меным дона да муса — медтыкӧ авторыс вӧлі енбиа. Ставыс тайӧ — мича коми кыв. Ӧтувъя.
Кодкӧ йӧршитчӧ ас пельӧсас, сэсянь лӧгалӧ либӧ норасьӧ, кодсюрӧ и поэзия пыр йӧзӧс бӧбйӧдлӧ: сӧмын пӧ ас гортса сёрни лолӧс гажӧдӧ, а мукӧдладорса — кранувса ва кодь. "Веськодь пӧ ставыс мем ас гӧгӧр кындзи!" Кодъяс найӧ — "чужсьӧма кодлӧн кыскасьны муын"? Гашкӧ, найӧ вермасны на синсӧ восьтыны, бордсӧ паськӧдны да вылӧджык лэбзьыны?
Оригинал тані.
Керкаын шонді
Ӧшинь пыр зарни кисӧ,
Зарни кисӧ шонді мыччис:
Джодж малалӧ, малалӧ из,
Восьса пачӧ пырис ачыс.
Тані кисӧ неуна шонтіс,
Сэсся сэрӧгӧ пӧртмасиг видзӧдіс.
Ведра дорысь вылӧ чеччис.
Йирк вылӧ зарни кисьтіс.
Стен вылысь рӧмпӧштанӧ
Пӧртмасиг видзӧдӧ, син ёрӧ.
Зарни бус пазӧдӧ, пожналӧ —
Зарни бус керкаӧ вольсалӧ.
Ведра пытшкысь ӧшмӧс ваӧ
Зарни кисӧ зэв пыдӧ сюйӧ,
Кӧч моз, коть кытчӧ веськалас —
Ворсӧ, сэсся пышйӧ.
Пач труба сайӧ гусьӧн мунігӧн
Сьӧд каньӧс сійӧ садьмӧдӧ:
Сылы синмас сералӧмӧн
Зарни емъяс сійӧ бытшкалӧ.
Кань сувтӧ... Синсӧ ёрӧ...
Синсӧ тільӧ. Сэсся несъялӧ...
Шонді пышйӧ... Керкаысь петӧ —
Туй кузя зарни пожналӧ.
Подстрочниксӧ лӧсьӧді англичан кыв вылысь, корсюрӧ прансуз вариант да идиш транслитерация вылӧ видзӧдӧмӧн. Татысь позьӧ видзӧдны мультфильм да сьыланкывсӧ кывзыны.
Туй дорын сулалӧ пу,
Кусыньтчӧм пу.
Став лэбачыс пу вывсьыс
Лэбӧма.
Куимыс рытыввылӧ, куимыс асыввылӧ,
Мукӧдыс лунвывлань,
А пуыс кольччис ӧткаӧн,
Вошӧм, бушков водзын.
Ме шуи мамлы: "Кывзы,
Тэ кӧ менӧ он ӧлӧд,
Ме, мамукӧй, ӧти-кык —
Пӧртча лэбачӧ...
Ме кута пукавны пу вылын
Да ӧввӧдны сійӧс
Да гажӧдны сійӧс тӧв дырйи
Мича шыладӧн".
Мамӧ шуис, "Энлы, кагукӧй",
Да бӧрддзис кыз синваӧн.
"Ен мед видзас, пу вылын
Тэ верман кынмыны."
Ме шуи, "Мамӧ, весьшӧрӧ тшыкӧдан
Мича синтӧ,
Ме пырысь-пыр
Лоа лэбачӧн".
Мамӧ бӧрддзис: "Ицик, сёшайтӧй,
Енмыс кӧ кӧсъяс — мед инӧ,
Век жӧ босьт сьӧрсьыд шарптӧ,
Медым эн кынмав.
"Колошиась,
Лёк тӧв локтӧ да.
Да гӧна шапкатӧ босьт.
Веськыд мат!
Да босьт тӧвся пась,
Пасьтав сійӧс, йӧй,
Медым эн ло гӧсьтӧн
Кулӧм йӧз ордын."
Ме лэпті бордйӧс, да сійӧ сьӧкыд...
Вывті уна, вывті уна паськӧм
Пуктіс мамӧ
Сылӧн жебиник ичӧтик лэбач вылӧ.
Ме аддза ачымӧс жугыльӧн
Менам мамлӧн синмас;
Сылӧн муслуныс эз лэдз меным
Лоны лэбачӧн...
Туй дорын сулалӧ пу,
Кусыньтчӧм пу.
Став лэбач пу вылысь
Лэбӧма.
Оффлайн кывкуд менам эм (GoldenDict), но сэні абу сёрнисикасъясысь словар (а сійӧ меным тшӧтш ковмывлӧ важ текстъясӧн уджалігӧн).
Эз кӧ жугав сервер — гашкӧ, 1923-ӧд вося "Югыд туй" газетса гижӧдъяс вӧліны нин Молодцов корпусын. (Кӧсъя шуны, неважӧн тайӧ корпусыс меным ковмис — Куӟебай Гердлысь статьясӧ комиӧдігӧн кӧсйи тӧдны, кор да кӧні медводзысь гижӧмаӧсь "кывбур" кывсӧ.)
Но, сідзкӧ, талун да тӧрыт унджык кад видзи йӧзкостса везъясӧн ноксьӧм вылӧ, быдсикас коми гижӧд Коми енкӧлаӧ сюйи. Медым йӧз лыддясны мый налы вӧзъя: Александр Лужиковлысь "Ыджыд висьӧм" драмасӧ, Владимир Безносиковлысь "Культурнӧй морт" висьтсӧ, быдсикас статьяяс, кывбуръяс... Кыдзи кужа — паськӧда коми гижӧд. Но fu‐lab‐са сайтъяс отсӧгӧн вӧлі эськӧ ёна кокньыдджык тайӧс ставсӧ вӧчны.
Кор нӧ Ёртасян керкаын лоас штатнӧй инженер (бур, вежӧра да коми кывтӧ пыдди пуктысь)?
Конюхов Вась Митьлӧн чужан лунӧ корси сылысь гижӧдъяссӧ "Войвыв кодзув" журналысь. Кыксӧ пукті "Коми Енкӧлаӧ": Иван Куратовлӧн "Сідз ен катехизис поп / Коми кыв! Тэд раммывлыны..." кывбур йылысь ("Ӧти али кык кывбур?") да Альберт Ванеевлӧн "Иван Куратов" поэма йылысь ("Сэтшӧмӧн-ӧ вӧлі Иван Куратов?" [1], [2], [3]). Важӧн эг лыддьывлы 60−80‐ӧд воясся "Войвыв кодзувъяс": коми учебникъяс онлайн небӧгаинӧ дасьті да "Зырянская жизнь / Удж / Югыд туй" газетъясысь коми гижӧдъяс текстуйті, кадӧй эз вӧв. Нӧшта и выпуклӧй анализ кузя лекцияяс ковмис текстуйтны, дистанционнӧй курс да. Сідзтӧ зэв нимкодь лыддьыны важ "Войвыв кодзувъясысь" критика, олан туйяс, коми кыв да литература туялана гижӧдъяс.
Альберт Ванеевлысь поэмасӧ Вась Мить ёнакодь критикуйтӧма ("поэт-просветительӧс петкӧдлӧма вийӧриникӧн, бледӧн"). Ме верма сыкӧд ӧти кывйӧ воны. Ачым тай виччыси мича кывбуръяс лӧсьӧдысьлысь да Иван Куратовлысь олӧмсӧ-гижӧмсӧ туялысьлысь зэв вына поэма — а сьӧлӧмӧ йиджис сӧмын медводдза юкӧн, кӧні висьтавсьӧ сардырся Коми му йылысь:
"Югыдланьӧ туйыс вӧлі пӧдса —
Горанясиг корсянтор оз шед.
...Висьтав, Эжва, — гашкӧ, тэныд тӧдса, —
Кымын чужліс пармаын поэт?
Кымын композитор да художник
Эз и сӧвмы, эз и бордъясь тан,
Эз петкӧдлы киясыслысь чожлун,
Писькӧс мывкыд, яръюгыд талант?"
Збыльысь, кымын енбиа коми морт эз вермы велӧдчыны гӧльлун вӧсна? Кымын мортлӧн вывті водз олӧмыс орӧма? Тӧд вылӧ усьӧ Нёбдінса Витторлӧн автобиография. Сійӧ гижис, дзолядырйи пӧ ӧдва эз пӧд купайтчигӧн. Весиг йирмӧг босьтӧ — мый эськӧ воштіс коми литература... А Иван Куратовлӧн гижӧдъяс кӧ сотчисны? А Тима Веньӧс кӧ Ставмирса медводдза тыш вылын виисны? Зэв, зэв шуштӧм, кор кутшӧмкӧ войтырлӧн культуралы оз сетны бура сӧвмыны, кор весиг ӧти морт вошӧм-бырӧм вӧсна вермӧ лоны катастрофа.
Стикъяс йывсьыс висьтала.
Бур туйяс Ильин корсьӧ, нинӧм он шу! Корсигӧн быдлаӧ ветлӧ; гӧрысьлысь сьылансӧ
кывзігмоз ыбъясті шӧйтӧ; ытшкан кадӧ видз вылӧ лэччӧ; вӧв йирсянінӧ
волӧ и; ыб вылын ӧтнас вундысь «коньӧриник нылӧс» оз вунӧд; ылыстчысь доддяяс
вылӧ видзӧдӧмӧн сулалӧ... Видзӧдӧ да, шог тыра олӧм-вылӧмысь петкӧдан выль туйясыс некысь сылы оз сюрны. Гашкӧ и сюрисны эськӧ, но кытысь корсьны найӧс — сійӧ оз
гӧгӧрво. Весиг матігӧгӧрсьыс выль туйяссӧ оз аддзы. Пукалӧ весьшӧрӧ ӧтнас
горзӧмӧн.
Ильин моз век куш енлы эскӧмӧн, сӧмын енлысь отсӧг
виччысьӧмӧн кӧ олан, шогсьыс шудсӧ торйӧдны некор оз артмы, олӧм некор он кокньӧд.
Нинӧм выльыс абу: важсӧ гудйӧ. Шогмана выль кывбуръясыс абуӧсь — важ, помтӧм важ.
Веськыда
кӧ шуны, выльтор ёна оз и ков Ильинлы. Важмӧм, роч формаӧн, быттьӧкӧ
черӧн кералӧмӧн сійӧ гижӧ стикъяссӧ. Кӧнсюрӧ грымгӧ. Выль ногӧн стикъяс
гижан форма оз корсь. Удмурт поэзиялы выль туй корсьӧм вӧсна оз тӧждысь:
пуксьӧма важ телегаӧ дай кыссьӧ, ассьыс «туйяссӧ» корсигмоз.
Колӧ выль мир
пыркӧдысь. Революция тай абу пыркӧдӧма Ильинлысь сьӧлӧмсӧ. Революция,
выль олӧм, удмуртъясӧс садьмӧдӧм — оз ков сылы. Революция йылысь, выль олӧм йылысь 26-нан стикас ньӧти кыв абу шуӧма. Бӧръяпом «туй»
корсьӧмысь мудзӧмӧн, муса «енмыслы» кевмысьӧмӧн, Ильин водӧ узьны.
Мыйкӧ да аддзан! Мый нӧ, оз синтӧммы, татшӧм югъялысь революция дырйи
водас кӧ узьны.
Ме ог вензьы: эм Ильинлӧн талантыс. Ӧткымын стиксӧ сійӧ сьӧлӧмӧ йиджмӧн гижӧма. Сӧмын татшӧмыс абу уна.
Ӧшмӧс: Куӟебай Герд. Люкам сочинениос. Ермаков Ф.К. Ижевск. 2004 г. Лб. 78−79.
Тайӧ статьясӧ вӧлі йӧзӧдӧма 1920-ӧд вося декабр 3-ӧд лунӧ, «Гудыри» («Гым») газетын.
«Гудыри» газет 43-ӧд номерӧ Горохов ёрт гижӧма тадзи: удмуртъяслы туй индысьяс узьӧны на пӧ. Збыль тай, сідз и эм: со Синкар* уездын удмурт велӧдысьяс пӧвстысь кодсюрӧ ӧнӧдз на асьсӧ удмуртӧн шуны яндысьӧ. Ми вок удмуртъяскӧд оз кӧсйы удмурт ногӧн и сёрнитны. Пыр эськӧ рочӧн висьтасяс. Дай удмурт кагаясӧс удмурт кыв вылын оз на кӧсйы велӧдны. Ӧнӧдз, буракӧ, оз на гӧгӧрвоны, мый муюгыд пасьтала йӧзыс ӧткодьӧсь. Но кӧть и шуӧны ас йывсьыныс «ми пӧ абу удмуртъяс», удмурт чукӧртчылӧмъяс вылӧ зэв окотапырысь ветлӧны. Со кольӧм гожӧмнас Сарапулын удмурт велӧдысьяс чукӧртчылісны. Синкар уездсьыд тайӧ чукӧртчылӧм вылас нелямын витӧн ветлісны, унджыкыс велӧдысьяс. Мыйла найӧ сэтчӧ ветлісны? Ме ог тӧд, асьныс эськӧ, гашкӧ, и тӧдӧны мыйла — меным да тэныд, ёртӧй, эз ӧд висьтавны. Некоді эз и висьтав, мый сэні удмуртъясыд ӧтчукӧрӧн видлалісны. Ачыд кӧ тӧдан и, йӧзлы мыйся мог? Ёртъяс! Этшаник яндысьыштӧй! Мӧвпыштӧй кӧть аскиа лун йылысь. Коркӧ ӧд уджалысь удмурт йӧз тіянлысь керӧм-вӧчӧм йывсьыныд юаласны. Быд удмуртлы юӧр сетны — тіян могныд; ӧд став удмурт войтыр аслас уджнас тіянӧс велӧдіс, энӧ вунӧдӧй тайӧс. Ті кокньыда олінныд, а мукӧд удмуртъяс асъя пемыдсянь вой шӧрӧдзыс коснысӧ бертлӧмаӧсь. Уджалысь удмуртъяс! Коді кутшӧмкӧ чукӧртчылӧмӧ кӧ ветлывліс, гижӧй, мый сэні керӧмаӧсь, мый вӧчӧмаӧсь!
* Синкар — Глазов
Ӧшмӧс: Куӟебай Герд. Люкам сочинениос. Ермаков Ф.К. Ижевск. 2004 г. Лб. 113−114.
Удмуртъяс, чеччӧй нин! Зэв дыр ми узигтыр олім, ӧні миянлы сувтан кад нин воис. Чайтім: став олӧм чӧжным, гашкӧ, кутам кулӧмъяс моз узьны да сап пемыдінын овны.
Микулай сар дырйи миянӧс нартитӧмӧн, ёна дзескӧдӧмӧн, талялӧмӧн видзисны. Провинцияысь мунан кӧ, корсюрӧ «тайӧ удмурт» шуасны да бӧр ыстасны. Тырмымӧн велӧдчыны удмурт ныв-пилы паськыд, восьса туй оз вӧлі сетны да, ёна велӧдчӧм йӧз миян дзик абуӧсь. Ӧтырышъя нартитӧмӧнджык видзны зільӧны вӧлі, медым удмурт эз велӧдчы, медым пӧ оліс пемыдінын, няйтын узьӧмӧн.
Но аттьӧ енлы! Оланног мӧд лои! Йӧзлысь вирсӧ юысь Микулай сарсӧ чӧвтісны да лыйлісны... Зэв дыр сар улын шог пыкысь йӧз кокниа лолыштісны... Мездысисны да, вӧвлытӧм нимкодь лои налы. Асьныс быдпӧлӧс законъяс пуктыны, лӧсьӧдны босьтчисны. Быдсикас войтырлы — марилы, тотаралы, удмуртъяслы да мукӧдлы — шуисны: медым вӧльнӧя оласны, рочьяскӧд ӧти тшупӧдын мед лоасны, ассьыныс олӧмсӧ кыдзи аслыныс лӧсялӧ мед вӧчасны...
Мыйла нӧ сідзкӧ ті, дона удмуртъяс, кыв ни джын, шы ни тӧв, кывтӧм-вомтӧм моз пукаланныд? Мыйла нӧ ті онӧ шыасьлӧй? Кодысь нӧ сэтшӧм ёна поланныд? Энӧ полӧй: ӧні миян юр вывті ветлысь оз ло — ӧні озыр да гӧль ӧткодьӧн лоасны. Эмӧсь миян сиктъясын гӧльяслӧн комитетъяс, эмӧсь миян сӧветъяс... Сӧмын ставнымлы уджавны, зіля уджавны колӧ жӧ... Та вӧсна ме тіянӧс горӧдӧмӧн чуксала уджавны: «Чеччӧй, коньӧр удмуртъяс, ӧтувтчӧй, зіля уджавны кутчысьӧй!..»
Ӧшмӧс: Куӟебай Герд. Люкам сочинениос. Ермаков Ф.К. Ижевск. 2004 г. Лб. 64.
Тӧрыт текстуйті Молодцов ногӧн Сандрик Миколлысь "Кыдзи колӧ сёрнитны комиӧн" статьясӧ. Зэв бура тӧдса фразасӧ аддзи сэтысь: "Коминад ӧд зэв сьӧкыд сёрнитнытӧ, коми сёрниад зэв этша кывйыс, быть лоӧ роч кывъяс босьтавны". Ӧтуввезйысь унаысь нин казялі татшӧм сяма няргӧм. Ӧтиыс кутшӧмкӧ текст дорӧ комментарий гижас: коми кыв пӧ сьӧкыд (кӧть текстас гежӧд либӧ выль кывъяс абуӧсь). Мӧдыс шуас: математика йылысь пӧ оз позь комиыслы сёрнитны либӧ гижны, кыв структура пӧ оз лэдз. (Збыльвылас кӧ, гижӧмаӧсь зыранизация кадӧ дай ӧні гижӧны. Дерт, юалас кӧ менӧ тӧдса коми морт мехматса курсысь кутшӧмкӧ теорема йылысь, пырысьтӧм-пыр сылы ог вочавидз... но рочӧн сідз жӧ сьӧкыд лоас вочавидзны! Мортыс кӧ абу специалист, колӧ сылы дзонь лекция лыддьыны, а сы водзын мӧвпавны, кыдзи тайӧ лекциясӧ тэчны.)
Мортыд кӧ омӧля тӧдӧ коми кыв — тайӧ, буракӧ, абу сылӧн мыж: школаын, гашкӧ, абу велӧдӧмаӧсь, сэсся сьӧкыда уджавны, гашкӧ, ковмис да, лыддьысьны кадыс эз вӧв, дай комиӧн лыддьысьны некод абу ышӧдӧма... Но шуас кӧ сійӧ: "ме ачым коми, но комиӧн сьӧкыд сёрнитны да гижны" — мый та вылӧ шуан? Велалӧй, лыддьысьӧй, зільӧй тшӧкыдджыка комиӧн гижны. Элясигад тӧдӧмлун енэжсянь оз усь.
А кӧсъянныд кӧ йӧзлысь вежӧр "югдӧдны" да висьтавны, мый йылысь позьӧ либӧ оз позь гижны либӧ висьтавны комиӧн, медводз кыв историякӧд бура тӧдмасьӧй, зыранизация кадся текстъяс лыддьӧй.
Абу ыджыд гусятор: историкъяс, журналистъяс да с.в. пырджык кесъялӧны канму стройлы да ыджыдалысь класслы. Со неважӧн меным сюрис ӧти "яръюгыд" пример — Варыш йылысь гижӧд (2018-ӧд вося). Авторыс кутшӧмкӧ Е. Владимиров, мыджсьӧ пӧ И. Жеребцовлӧн очерк вылӧ. Ӧні гырысь капиталистъяс ыджыдалӧны да, коммунист йылысь, дерт, колӧ гижны иронияӧн, "за что боролись — на то и напоролись" шуигмоз да быдлаӧ кавычкаяс сюйигмоз. Лыддян кӧ гижӧдсӧ дзоньнас, гӧгӧрвоан: сійӧ пасквиль сяма.
Кӧсъянныд кӧ тӧдмавны Варыш йылысь, лыддьӧй бурджык Илля Васьлысь "Сійӧ вӧлі ыджыд сьӧлӧма" казьтылан гижӧдсӧ, В. И. Мартыновлысь да Н. Н. Рочевлысь "Коми народлӧн пи" статьясӧ (Войвыв кодзув. 1983. № 7) либӧ архивысь мыйкӧ корсьӧй.
Варышлысь кывбуръяссӧ да статьяяссӧ ӧні позьӧ лыддьыны Коми онлайн небӧгаинысь. Енбиа морт вермӧма весиг мисьтӧм тема кузя мичаа гижны: босьтам, шуам, "Той" поэмасӧ. Ӧти сайын пасъя: тайӧ абу сатира да абу Маяковскӧйлы пӧдражайтӧм (кыдзи гижӧ Владимиров либӧ Жеребцов). Биа висьӧмысь сійӧ кадӧ збыльысь уна йӧз кулӧма.
Энӧ сетӧй асьнытӧ синтӧм гутъясӧ пӧртны!
"Ӧшинь улын мича льӧм пу, мича льӧм пу кусыньтчӧ. Татшӧм кадӧ керкаын он пукав — мича льӧм пу дзоридзалӧ.
Сы вылас, гашкӧ, лым вой гӧгӧрас усьӧма; гашкӧ, лым, гашкӧ, гӧн увъяс вылас пуксьӧма.
Гашкӧ, кодкӧ еджыд дӧрӧм, югыд-югыд дӧрӧм пасьталӧма — гашкӧ, сы вылас нӧк кисьтӧма, гашкӧ, нӧк пазӧдӧма.
Зэв мича ныв кодь, сійӧ сулалӧ ӧшинь улын, кусыньтчӧ, югыд-югыд сулалӧ, видзӧдӧ вылӧ — небыд тӧвкӧд сывъясьӧ.
Сы дорті бобувъяс еджыд лым моз лэбалӧны, войнас енэжын кодзувъяс сы вылӧ видзӧдӧны, дзирдалӧны.
Ӧшинь улын мича льӧм пу, мича льӧм пу кусыньтчӧ. Татшӧм кадӧ керкаын он пукав — мича льӧм пу дзоридзалӧ."
Оригинал тані (335-ӧд лб.)
Гижӧм кывбуртӧ гӧгӧрвоысь кӧ абу, а тэнӧ пурӧны кӧ ставыс важӧн — нетшкы пӧсь сьӧлӧмтӧ, тувъяв сійӧс кӧрт тувйӧн луд дзиръя бердӧ сьӧд войын — мед ыпъялас вой-лун... мед югъялас рыт-асыв... Бисӧ аддзас да пемыдысь петас ылалӧм туй выв морт... Оз-ӧ сэки ло тэнӧ гӧгӧрвоысь, поэт?
Мӧскуа. 20.V.28.
Муса Очко Санко, чолӧм!
Мӧдӧдӧм письмӧыд локтіс. Тайӧ письмӧад тэ зэв уна кыпыд кыв меным гижӧмыд: кывбуръясӧс ошкан. Татшӧм письмӧяс кывбуралысьлы пыр зэв донаӧн лоӧны, мусаӧн кажитчӧны. Тэнӧ лыддьысь йӧз, тэ кодь жӧ поэтъяс кӧ тэныд ассьыныс мӧвпъяссӧ дзик ылӧдчытӧг шуӧны — сійӧ выя тупӧсьысь либӧ мукӧд гӧснечысь на муса. Абу кӧ куш ошкӧм, корсюрӧ кӧ колана ногӧн чиршӧдлӧмӧн, сӧветуйтӧмӧн мывкыд сетӧны — сэки зэв нимкодь. Ми вок удмуртъяс ӧнія кадӧ пинясьӧмысь, балябӧжӧ кучкӧмысь, весьӧпӧртӧмысь кындзи дзик нинӧм оз тӧдны. Талунъя удмурт «критика» — сійӧ абу критика: сійӧ кулиганитӧм вылӧ ёна мунӧ. Мортыд пукалӧ, зільӧ ассьыс мӧвпъяссӧ, аддзӧмторъяссӧ кыдзи кужӧ кывбурӧн висьтавны, сьывны. Удмурт «критик» сы дорӧ локтас да, «мый сьылан, кын мыр, тэнад сьыланыд тӧрӧканлы несъявмӧн, а менам сьыланӧй быдӧнлы ошкымӧн» пӧ, юр пыдӧсӧ швач! сӧмын и кучкас. Мый керан та дырйи? Юр пыдӧсам, мися, кучкис удмурт критик-кулиган, норасьнытӧ код дорӧ мунан? Асьнысӧ «критикӧн» шуысь кулиганъяс, нинӧмысь яндысьтӧг, «Гудырилӧн»*, «Кенешлӧн»* визьяс вылын сӧмын сідз-тадз вежнясьӧны. Видзӧдӧй нӧ, кутшӧм пӧ найӧ мастерӧсь, — сӧмын и жергӧдчӧны редакторъяс вомсӧ пель бокӧдз нюжӧдігмоз. Со татшӧм миян гӧгӧр сынӧдыс; тайӧ сынӧднас лолавны, уджавны зэв сьӧкыд. «Ме юр пыдӧсад сӧмын швач кучка, тэ сы костын зэв гажаа сьыв, серав, йӧкты» — быттьӧкӧ ӧтарӧ шуӧны удмурт «критикъяс», редакторъяс. Ме «Выль гурт» редактор йылысь тан ог шу, «Выль гурт» гӧгӧр сынӧдыс дзик мӧд, кокниджыкӧн кажитчӧ. Кыдзи сэк гажаа сьылан — ог тӧд.
Со мый вӧсна тэнад ыстӧм письмӧыд меным зэв муса. Тайӧ письмӧысь менам сьӧлӧмын тувсов тӧв кодь небыд шы кыліс. Со ме кодь жӧ кывбур гижысь мортлӧн гӧлӧс. Кӧинсӧ кӧин оз сёй; удмурт поэтсӧ удмурт поэт дзоньнас сёяс, чаль чунь оз коль. Ӧнія кадӧ тай поэтъяслӧн ӧта-мӧдныскӧд пуръясьӧмысь кындзи уджыс и абу. Асьнысӧ велӧдӧм йылысь, кывбур гижан сям йылысь некод оз мӧвпав. Со мый вӧсна тэнад кывбур гижан сям, тӧлк корсьӧмыд меным зэв нимкодь, зэв муса кажитчис.
Ми тэкӧд — кывбур быдтан ӧти му вылӧ петӧм кӧдзысьяс. Ме водзджык петі, унджык кӧйдыс разӧдны удиті; тэ сёрӧнджык петін да, кӧйдыстӧ ӧні кырымад шымыртан. Та вӧсна ме бура гӧгӧрвоа тэнсьыд майшасьӧмтӧ: кыдзи колӧ кӧдзны, мый кӧдзны, кутшӧм кӧйдыс кӧдзӧмысь унджык водзӧс перъян? Ме тшӧтш ас кадӧ зэв сьӧкыда, быд воськов мысти зор-майӧгӧ крукасьӧмӧн ветлӧдлі...
Ме сьӧлӧмсянь дась тэныд отсавны, мывкыд сетны ас кужӧм серти. «Сійӧ ассьыс юрсӧ зэв вылӧ лэптӧ, асьсӧ енмӧн, буракӧ, чайтӧ, миянкӧд оз сёрнит», — тадзи ме йылысь суклясьысьяс, кулиганъяс удмурт пӧвстӧ сёрни разӧдӧ. Гашкӧ, и тэ татшӧм кывъяслы эскӧмыд. Тайӧ абу збыль. Коді менӧ гӧгӧрвоӧ, бура тӧдӧ — сійӧ некор тадзи оз шу. Тэ тшӧтш — коркӧ тӧдмасям кӧ — гӧгӧрвоан, кӧнкӧ, сэсся менӧ.
«Выль гурт»-ысь* став кывбуртӧ эг лыддьы: «Выль гурт»-сӧ зэв гежӧда ньӧбавлі. Ӧні нин кута лыддьыны. Ставсӧ кӧть эг и лыддьы, но лыддьӧм кывбуръястӧ позьӧ ошкыштны. Кӧть кывворыд, рифмаыд, размерыд чотыштӧ. Тайӧ абу ыджыд шог: вочасӧн ӧтарӧ бурджыка, шыльыдджыка гижны кутан. Сьӧлӧм сӧмын колӧ. Сьӧлӧм сайын, кӧсйӧм сайын ставыс. Кӧсйӧмыд кӧ оз кус — велалан. Миян ӧнія удмурт поэтъяс зэв этша велӧдчӧмаӧсь, этша нига лыддьӧмаӧсь. Роч классикъясӧс унаыс дзик абу аддзывлӧмаӧсь. Тайӧ зэв лёк. Та вӧсна медводз роч классикъясӧ кутчысь, сэсся бур удмурт поэтъясӧс лыддьы. Ме ёна эськӧ сӧветуйті Пушкинӧс, Лермонтовӧс, Гогольӧс, Толстӧйӧс, Горкӧйӧс дзоньнас лыддьыны. Удмуртъяс пӧвстысь Ашальчи Окиӧс, Айво Ивиӧс лыддьы. М. Ильинӧс ог сӧветуйт лыддьыны: сійӧ кывбуръяс гижны оз куж. Мыйла — сёрнитам та йылысь сёрӧнджык, Синкарӧ* локта да.
Газеттӧ эг на босьт. Лыддьӧмсьыд вӧсна аттьӧ. Калинин редакторлы чолӧм висьтав. Тайӧ письмӧӧн тшӧтш «Сяськаяськись музъем»* да «Удмурт кырӟанъёс»* кык нига ыста. Синкарӧ юль тӧлысьӧ локта.
Тэныд быд бур сиӧмӧн —
Куӟебай Герд.
* Гудыри — гым
* Кенеш — сӧвет
* Выль гурт — выль грезд
* Синкар — Глазов
* Сяськаяськись музъем — дзордзалысь му
* Удмурт кырӟанъёс — удмурт сьыланкывъяс
Ӧшмӧс: Куӟебай Герд. Люкам сочинениос. Ермаков Ф.К. Ижевск. 2004 г. Лб. 300–302.
Оригинал тані, 189-ӧд лист бок.
Мый вӧлі — сійӧс бӧр он бергӧд, ылӧ сійӧ муніс. Сылӧн югыд биыс мелань локтӧ, ӧні на тыдалӧ. Кӧдзыд биӧн кӧть югъялӧ, важ моз шонтӧ. Бур могъяс чужтӧ, ас дорӧ чуксалӧ. Важсӧ ог вермы видзны, колӧ выльсӧ лелькуйтны. Восьтӧ нин синсӧ, медым енкӧла кузя восьлавны. Кутшӧм киӧн сійӧс кутан, кыдзи паныдалан — сы серти тэнӧ и донъялас, мунас да тӧдмалан. Тӧдмалан да, гашкӧ, радлан аслад уджъяс вылӧ. Вӧсь из моз югъявны пондас ӧвсьытӧм лолыд.
"Муса
Очко Санкоӧй!
Письмӧтӧ
босьті.
Усьӧм
лов
вӧснаыд
— ёна
шензи.
Мыйла
сьӧкыд
мӧвпъяслы
сетчан?
Миян
удмурт костын
олӧм
зэв
сьӧкыд;
веськыда
кӧ
висьтавны,
тадзи
шуны
лоӧ:
Удмуртъяс костын
Дзескыд овны,
Шуштӧм кувны,
Оз тырмы сынӧд лолавны.
Кыдзи
олан?
Терпитӧмӧн,
асьтӧ
ёнмӧдӧмӧн
овны
колӧ.
Ачым
ачымӧс кӧ ме эг
куж ёнмӧдны, эськӧ,
важӧн Куӟебай Герд таладорас эз нин вӧв. Гашкӧ,
сылысь
кывбуръяссӧ,
сылысь биа
ӧгырӧн
ыпъяліг
гижӧм
гижӧдъяссӧ тэ
эн
эськӧ
лыддьы,
гашкӧ,
небыд
юркыд
горсӧ
эн
эськӧ
кывлы?
Со,
пыр
ёнмӧдчӧмӧн
олігмоз,
ӧнія
кадӧдз
нин ола.
Кымынысь
удмурт «уджалысьяс»
менӧ
кокавны
зілисны,
ме
вылӧ сы
мында пеж
ва
кисьталісны
— ме
ставсӧ
терпиті.
Водзӧ на кута терпитны,
буракӧ,
мися.
«Терпитім
чегъявтӧг»,—
шулӧны
вӧлі
удмуртъяс.
Со сё
збыль,
буракӧ!
Тэ
том
на ӧні.
Та
вӧсна
кӧть
мый
тэнӧ
ёна
дойдӧ,
зэв
пыдӧ
сьӧлӧмад
йиджӧ.
Неуна
пӧрысьджык
лоан да,
сэтшӧм
лёкторъяс
вылӧ
терпитӧмӧн
видзӧдны кутан.
Олӧмным
сэтшӧм,
зонмӧ,
мый
керан?
Удмурт «интеллигенцияным»
зэв
ичӧт
культураа. Культура
абутӧм
вӧсна
найӧ
ас
костаныс
пинясьӧны,
ӧта-мӧдсӧ
йирӧны.
«Йывмысь
войтыр
ас костас
пыр
зэв
лёка,
пинясьӧмӧн
олӧ»
— лыдди
ме
ӧти
небӧгысь.
Сійӧ
тадзи
и эм,
буракӧ.
Меным
кажитчӧ, ми асьным
быттьӧкӧ
помся
йывмам.
Мед кӧть мый лоас, тэныд со кутшӧм сӧвет — асьтӧ ёнмӧд, терпит, выдержкатӧ киад босьт:
Там, за гранью непогоды,
Есть
блаженная страна.
Дырӧн-кадӧн
шудыд
локтас
да
тэнсьыд
олӧмтӧ
шонтас.
Ӧні
асьтӧ
велӧдӧм
вылын
уджав.
Кывбур
гижны
велӧдчы, ёна
лыддьысь.
Тэ
ӧд,
зонмӧй,
том на.
Тэ
водзын
— сы
мында лун,
вежон,
тӧлысь!
Мый
сӧмын
вӧчны он удит!
Уна
ва
киссяс,
уна
удж на
лоӧ
вӧчӧма.
Гашкӧ,
удмурт костын,
миян
костын
олӧм
мӧд
лоас.
Нӧшта
ӧти
бур
кыв
шуа:
медбӧръя
кывбуръясыд
век
ӧтарӧ
мичаджык
и мичаджык
петӧны.
Неважӧн
(март 5-ӧд
лунӧ)
Анри Барбюс дорӧ
ветлі
да
сыкӧд
тӧдмаси.
Зэв
бур морт.
СССР-са
посни
войтыръяслысь
литературасӧ
Европа кывъясӧ
вуджӧдӧм
йылысь
сёрнитім.
Видлы
век
жӧ
Ижкарӧ
мунны.
Ижкарад
туйыс
паськыдджык
эськӧ
вӧлі.
Ме
Ижкарӧ
кӧ
локті, гашкӧ,
сэки
эськӧ
миян
костын
выль организация вӧлі
лӧсьӧдӧма,
небӧгъяс
петісны.
Экспедиция йылысь
юӧртӧмыд
ёна
жугыльтӧдіс.
Мыйӧн
нӧ
ме
спекулируйті?
Со Кедра Митрейӧс
гусьӧн
ланьтӧдӧмаӧсь
жӧ!
Я. Ильинӧс
кӧ
корисны,
ме
сыкӧд
ог
кут
уджавны,
экспедицияас
ог
жӧ мун.
Кӧть
мый
мед вӧчасны. Кутшӧм
пӧльза
наысь!
Сідз
шу:
«Ильинлӧн
ки улас
Герд оз
кут
уджавны.
Это оскорбление для него». В. Чирковалы
жӧ
шу:
Ильин кӧ
«руководительӧн» лоис
— ме
экспедицияас
ог мун.
Кутшӧмджык
Андреев редакторын? Уисполкомса председатель?
Сійӧ
кӧ,
сылы
чолӧм.
Пономарёвкӧд,
Вассакӧд
ветлӧй
Луковников дорӧ
— экспедиция кузя
— мед регыдджык
корасны,
юалӧмъяссӧ
мед видлаласны.
Экспедицияӧ
менӧ
корӧм
йылысь
сёрнитӧй
Андреевкӧд,
Калининкӧд,
Андрей Захаровкӧд
(Уисполком). Найӧ
ме
дор
вӧліны,
менӧ
поддержитасны.
Ӧдйӧ,
падъявтӧг
вӧчӧй.
Отсӧгнытӧ
виччыся.
Тэнад
Куӟебай
Герд.
Тайӧ ичӧт письмӧсӧ Пономарёвлы сет.
Мӧскуа.
26.III.29."
Ӧшмӧс: Куӟебай
Герд. Люкам сочинениос. Ермаков
Ф.К. Ижевск. 2004 г. Лб. 313.
