Шӧр мӧвптӧм мойд (шмонь)

Шонді гӧгӧр лэбӧ му шар. "Ойя да ойя, сійӧ тай вывті пым да яр!" — со кутшӧм вӧлі шар мӧвп.
Енэж вылысь усьӧ шер. "Ставыслы ме мустӧм, мыйла ме абу зэр?" — со кутшӧм вӧлі шер мӧвп.
Вӧр кузя визувтӧ шор. "Медым эськӧ менам туйӧй некыті эз ор!" — со кутшӧм вӧлі шор мӧвп.
Керка пытшті котралӧ шыр. "Кытысь эськӧ корсьны чӧскыд сыр?" — со кутшӧм вӧлі шыр мӧвп.
Эм-ӧ тайӧ мойдыслӧн шӧр мӧвп? Шар ни, шер ни, шор ни, шыр ни оз висьтавны — быдӧн куш ассьыс мӧвп мӧвпалӧ...

Мойд нисьӧ шмонь, шмонь нисьӧ мойд

Сюри 1925-ӧд вося газетъясысь китайса карлӧн (гашкӧ, сиктлӧн) Майотан ним. Пондім корсьны верӧскӧд — мый нӧ тайӧ? Вӧлӧмкӧ, сійӧ жӧ карсӧ (сиктсӧ?) важ прессаын шулӧмаӧсь "Лайотан" да весиг... "Лапотань"! Бӧръя нимыс тешкодьӧн кажитчис. Кад мысти со кутшӧм мойд менам артмис.

Паськыд туй кузя Кань-Лапотань восьлалӧ. Мунӧ-тапикасьӧ, кань олӧмӧн нимкодясьӧ. Енэжын лэбач чивзӧ — каньыд сюся кывзӧ. "Шань кай шы!"

Паныд мунӧ Сыр Тыра Шыр — ошйысьӧ восьлалігтыр:

— Муна няньяс тшыкӧдны, сикт помса аньӧс тшыгйӧдны!

— Да каньӧс кыйсьыны ышӧдны! — мӧвпыштіс Лапотань. — Тэ кӧ меысь он видзчысь — но сідзкӧ виччысь!

— Асывнас вокъяскӧд сыр ёкмыль пытшкӧ пырим. Артмис шыр тыра сыр, а ӧні ме — сыр тыра шыр! И тадзи пыр лоас. Зілис менӧ ӧти морт кыйны-вийны. Гӧтырыс сылы шуис: аски пӧ "Шырпотреб" лавкаӧ пыран, босьтан шыр лэч да ӧти сайын меным лэчыд шыран. Тадз и вӧчис. Ме налькйысь став сырсӧ сёйи да эг сюр, со кутшӧм менам вежӧра юр! Ме, кыр ув шыр, некор ог быр!

Весиг сьывны пондіс:

— Менӧ тавой кыйліс сюзь,
Сӧмын шырыд пельк да сюсь!

— А ме, Шыртӧм Гыж, сюзьысь сюсьджык! — шуас Лапотань да кутас шыртӧ.

***

Каньыд шыр джынсӧ сёяс, шыр джынсӧ нопйӧ пуктас да водзӧ мунас.

Аддзӧ — быдмӧ зӧр сора шыранькытш, сы пӧвстын тупыльтчӧ канькытш: тайӧ энь кань да ай кань — быттьӧ Инь да Ян. Куррр ни муррр узьӧны.

— Эй, кык дыш кань, мый туплясянныд, шыръяссӧ онӧ куталӧй?

Каньясыд садьмасны да нявзасны:

— Олан-вылан, Кань-Лапотань! А мый тэнад нопъяд эм? Шыр али сыр?

— Менам эм сыр тыра шыр джын да нявзысь матрас. Верма козьнавны: коді тшыгджык — сылы шыр джынсӧ сета, коді дышджык — сылы матрас вичмас.

Тшыгджык кань шыр джынсӧ сёяс, кургигтырйи тупыльтчас. Дышджык кань матрас вылӧ водас. Нюжӧдчас, очсыштас — а унмовсьны оз вермы: матрасыд нявзӧмӧн нявзӧ!

Чеччас кысук, матрас чеччас сыкӧд тшӧтш.

— Кык дыш кань, мыйла шыръяссӧ онӧ куталӧй? Ме, нявзысь матрас, петкӧдла час тіянлы мастер-класс!

Пӧрис каньӧ да велӧдіс дыш руньӧясӧс кыйсьыны.

Уна шыр куталісны. Вӧлі кык дыш кань — лои кык зіль кань, сюсь да шань.

А здӧвӧль Лапотань бӧр гортас муніс.

***

Регыд став шырыс бырис. Некод сэсся оз кут сёян тшыкӧдны — йӧзӧс тшыгйӧдны!

"Рӧмпӧштан" кыв йылысь

 Вӧлӧмкӧ, кутшӧмсюрӧ "я-сам-комияс" чайтӧны, "рӧмпӧштан" кыв пӧ — неологизм, став рӧдвужныс куш "зеркала" кывйӧн пӧ вӧдитчылӧмаӧсь да. Коми кыв корпусысь да мукӧдлаысь вайӧдӧм примеръяссӧ татшӧм "прамӧй коми йӧзыс" пыдди оз пуктыны.

Медым менам зільӧм эз вош, гижа блогӧ, мый тӧдмалі "рӧмпӧштан" кыв йылысь.

Со Видеманлӧн 1880-ӧд вося кывкудйын "рӧмпӧштан" кыв (вуджӧдӧма немеч кыв вылӧ).

Сідзкӧ сардырся кадӧ комияслы тайӧ кывйыс вӧлі тӧдса нин.

Ӧні видзӧдлам Молодцов корпусӧ. "Рӧмпӧштан" кыв сюрӧ 24-ысь, "ԅеркала" — 6-ысь, "ԅеркалӧ" — 3-ысь, "ԅеркало" абу.

Коді нӧ вӧдитчӧма "рӧмпӧштан" кывнас? Молодцов Сандрӧ Васьӧ ("Лыддьысьны велӧдчан" небӧг, 1920), Нёбдінса Виттор ("Ӧнія газет" кывбур — "Югыд туй" газетысь, 1922-05-06; "Коммуын" очерк — "Ордым" журналысь, 1929 №10), сэсся Парма сайнима морт (тшӧтш "Югыд туй" газетын), Борис Ярасов, Кон-Ӧль (А. Л. Куликов), Пармазон ("Ордым" журналын), А. Чеусова ("Сӧвет союз" небӧгын, 1929), нӧшта некымын морт.

Латинича корпусын "rəmpəꞩtan" кыв паныдасьлӧ 3-ысь ("Газетнӧй лист: электрическӧй опытъяс" да "Физическӧй география" небӧгъясын). "Ⱬerkala" да "ⱬerkalə" — 3-ысь да 2-ысь.

Владимир Латкинлӧн "Тундраса мойд" поэмаысь (гижӧма 30-ӧд воясӧ; Молодцов корпусӧ абу на пуктӧма):

"...Мем мукӧддыр кажитчӧ
Кодзула енэжыс —
Мувывса уджъяслӧн
Бур рӧмпӧштан..."

"...Тундраса
Чум дорын мӧйму
Ми тэкӧд ӧд видзӧдім
Му рӧмпӧштан?.."

Нӧшта ме коркӧ текставлі Николай Терентьевлысь 1936−39‐ӧд воясся луннебӧгсӧ (сэсся помӧдз тайӧ уджсӧ вайӧдӧмаӧсь Екатерина Хозяинова да Марина Федина, ӧні гижӧдыс йӧзӧдӧма нин). Сэні "рӧмпӧштан" кывйыс тшӧтш некымынысь паныдасьлӧ.

Видзӧдлам ӧнія графикаа корпусӧ. Кыдзи ми тӧдам, 1940−50ʼ воясӧ коми кывсӧ ёнакодь рочмӧдӧмаӧсь. Гашкӧ, сэки и дугдӧмаӧсь гижны "рӧмпӧштан" кывсӧ?

Со 1939−40ʼ воясся некымын пример:

Ананий Размысловлӧн "Мишалы" (сійӧ жӧ "Воклы") кывбурысь (гижӧма фронт вылын): "Рӧмпӧштан кодь Эжва юным шыльыд..."

Ыджыд тыш бӧрын, сёр Сталиндырся кадӧ "рӧмпӧштан" кывсӧ абу на шыбитӧмаӧсь. Со кӧні сійӧ эм: Александр Матвеевлӧн "Гожӧм" да "Маша" кывбуръясын, С. Игнатовлӧн "Коми край" гижӧдын, Дмитрий Конюховлӧн "Республикаӧй менам" кывбурын (1946), В. Юхнинлӧн "Тундраса бияс" романын, Серафим Поповлӧн "Менам Эжвалы" кывбурын, Яков Рочевлӧн "Эжва дорын" кывбурын (1947), Борис Палкинлӧн "Страдна дырйи" кывбурын (1950), "Важ коми мойдъяс" небӧгын (1950). 1951-ӧд воын Дмитрий Конюхов "Коми кыв кузя ӧткымын вопросъяс" статьяын гижӧ: "Йӧз сёрниын абу этша случай, кор русскӧй кывъяс употребляйтчӧны параллельяс коми кывъяскӧд, например: тӧварыш — ёрт, пасибӧ — аттьӧ; толькӧ — сӧмын; ещӧ — нӧшта; небеса — енэж; бабушка — пӧчӧ, пӧч, дед, дедӧ — пӧль, пӧльӧ; тысяча — сюрс; зеркала — рӧмпӧштан; песня — сьыланкыв; столб — сюръя; зарни — зӧлӧта; старайтчӧ — зільӧ и с. в." (Войвыв кодзув, 1951 №12). Сы бӧрын авторыс шуӧ, колӧ пӧ ӧткодя кыкнан вариантӧн вӧдитчыны.

Сы бӧрын "рӧмпӧштан" петкӧдчӧ 1955-ӧд воын, Георгий Торлоповлӧн да Геннадий Юшковлӧн кывбуръясын, 1956-ӧд воын — "Коми мойдъяс, сьыланкывъяс да пословицаяс" небӧгын (сідзкӧ абу сӧмын гижысьяслы "рӧмпӧштан"-ыд тӧдса, фольклорын тшӧтш эм).

Но, ме чайта, тырмас нин примеръяс вайӧдны. Помала гижӧдӧс В. Лыткинлӧн да Е. Гуляевлӧн коми этимология кывкудйысь фотоӧн:

Гӧрд визь энӧ жӧ вуджӧй

 Со бара коми гижысьяс зыксьӧны. Ме, дерт, тані ог кут видлавны конфликтсӧ, тайӧ пурсьысьясыслӧн мог. Но Гижысь котырлӧн талунъя гижӧд бӧрын ог нин вермы чӧв овны: "органъясӧ" норасьны — тайӧ нин гӧрд визь вуджӧм! Инициатива кӧ коми мортсянь — сідзкӧ сійӧ комисӧ вузалысь. Роч мортсянь кӧ — сідзкӧ сійӧ либӧ комифоб да асьсӧ мыждыны колӧ, либӧ рочӧн оз куж лыддьысьны; мый нӧ сійӧ гижысь котырын вунӧдіс?

Вӧлі нин татшӧмтор 1930−40‐ӧд воясӧ. Уна коми гижысь вӧлі бырӧдӧма. Дерт, медшӧр помкаыс политикаын, но оз ков вунӧдны: сэки вӧлі уна суклясьысь, коми гижысьяс пӧвстын и. Сэкся газет-журнал лист бокъяс вылын найӧ ӧта-мӧдсӧ "буржуазнӧй национализмысь" мыждӧмаӧсь, прӧстӧй йӧз тайӧс лыддьӧмаӧсь... И со результат: кагаыдкӧд кӧ комиӧн сёрнитан — пемыд йӧз националистӧн шуасны; 1950-ӧд воясӧ реабилитация кузя шыӧдчӧм бӧрын Нёбдінса Витторлысь мыжсӧ абу дзик пыр бырӧдӧмаӧсь ("бур" йӧз суклясьӧмаӧсь, Витторыд пӧ збыль мыжа, "Зыранизация" поэма гижӧма да, нӧшта "Ныв шог" поэмаын "коми йӧзлы — коми кыв" шуӧма; Георгий Торлоповлӧн та йылысь вӧлі статья "Войвыв кодзув" журналын, 1988 №10). Коми гижысьяс, онӧ полӧй, мый кад мысти кутшӧмкӧ йӧй нисьӧ прӧсуж "я-сам-коми" морт мыждас асьнытӧ?

Илля Васьлысь чужан лунсӧ пасйигӧн

Талун пуктавлі контактӧ Илля Васьлысь гижӧдъяссӧ (чужан луныс да). На пӧвстын вӧлі "Сук Пармалы" кывбур. Лыдди сійӧс да казялі: ӧти визь быттьӧкӧ оз тырмы. Кывбурсӧ кокньыд юклыны нёль визя строфаяс вылӧ, но тані сӧмын куим визь:

"...Помтӧг гургӧ войвывлань.
Со и Горькӧй кар весьт муна.
Карыс лоӧм ыджыд, шань..."

Коми тӧданін серти, кывбурсӧ йӧзӧдлӧмаӧсь кыкысь: 1959-ӧд воын "Шонді петігӧн" небӧгын да 1985-ӧд воын "Дзордзав жӧ, Коми му" небӧгын. Кыкнанлаын сӧмын куим визь. Кӧсйи эськӧ тӧдны, тадзи авторыслӧн и вӧлі, али "Шонді петігӧн"-сӧ лӧсьӧдысьясыс визьсӧ виччысьтӧг воштӧмаӧсь? Эм-ӧ кӧнкӧ рукопись?

Нӧшта талун лыдди Илля Вась йылысь статья. Сэн пасйӧма, дзескыдінын пукалігӧн пӧ Илля Вась гижӧма "Ӧльӧк" поэмасӧ, гижӧдыс пӧ Куратов музейын куйлӧ. Тшӧтш жӧ кӧсйи эськӧ тӧдны: сійӧс кӧнкӧ йӧзӧдӧмаӧсь абу? Абу кӧ, мыйла? Коми тӧданінын поэмаыс абу пасйӧма...

"Ме чайта, мый..." удмурт, чуваш да коми ногӧн

"Ме чайта, мый...", "энӧ полӧй, мый..." да с. в. удмурт да чуваш кывъясӧ вуджӧдсьӧ аслыспӧлӧс конструкцияӧн: "шуыса" да "тесе" кыв отсӧгӧн. Комиӧн удмурт "шуыса" да чуваш "тесе" лоӧ "шуиг".

Удмурт ногӧн: "уй пеймыт ни шуыса, эн кышкалэ" — "энӧ полӧй, мый войыс пемыд нин" (кышканы — повны, мукӧд кывъяссӧ, чайта, асьныд гӧгӧрвоанныд).

Чуваш ногӧн: "эпӗ паян сивӗ тесе шутлатӑп" — "ме чайта, мый талун кӧдзыд" (эпӗ — ме, паян — талун, сивӗ — кӧдзыд, тесе — шуиг, шутлатӑп — чайта; "тесе" кывлӧн тані вежӧртас "мый", удмурт "шуыса"-лӧн моз).

Вӧлӧмкӧ, важ коми текстъясын "мый"-сӧ тшӧтш гежӧдика петкӧдлывлӧмаӧсь деепричастийӧ отсӧгӧн, но мӧд ногӧнджык. 1924-ӧд вося "Югыд туй" газетысь некымын пример сюри:

"Во кык-кујім сајын ӧмӧј чајтлім таԇі справітчіг?" — Во кык-куим сайын ӧмӧй чайтлім, мый тадзи справитчам?

"Рој шуӧ: мі пӧ наԃејтчам верміг мезԁыԍны озыр кабыр-улыԍ." — Рой шуӧ: ми пӧ надейтчам, мый вермам мездысьны озыр кабыр улысь.

"Поԉшаын чајтӧны ӧніја влаԍтсӧ вежіг." — Польшаын чайтӧны, мый ӧнія власьтсӧ вежасны.

"Ԇік велӧԁчытӧм јӧзыԁ чајтӧны віԍӧмјастӧ ыстіг јенмӧс грекјасыԍ." — Дзик велӧдчытӧм йӧзыд чайтӧны, мый ен ыстӧ висьӧмъястӧ грекъясысь.

"...аԍныс-пӧ ошјыԍӧны міјанӧс пӧрјавліг" — асьныс пӧ ошйысьӧны, мый миянӧс пӧръявлӧны.

А ті тӧданныд-ӧ тайӧ конструкция йывсьыс?

Михаил Федотовлӧн ӧти кывбурлы подстрочник

 Оригиналыс тані (лб. 15).

Бӧр бергӧдчан кадыс воас на,
Сэки ачыд гораа серӧктан.
Тайӧ олӧмас тай ставыс горань,
Ворсігӧн моз ставсӧ воштан.

Зэра ар тшӧтш друг мичаммас,
Выль ичмонь моз баба гожӧм локтас.
Мед сӧмын пужйыс сёрмыштас,
Да му вылын оз уджав гусьӧн.

Сэки, гашкӧ, сьӧлӧм оз на ӧвсьы,
Виччысяс на, виччысяс бур кывтӧ.
Янсӧдчыны кӧ сьӧкыд вӧлӧм,
Бӧр бергӧдчыны нӧшта на сьӧкыд овлӧ.