Нӧшта кыв-мӧд коми кыв учебникъяс йылысь

Неважӧн лыдди "Коми му" газетысь Т.А. Каневалысь ("Мыйла нӧ тшыкӧднысӧ?"; 19.03.2020) гижӧдсӧ. Медшӧр мӧвпыс со кутшӧм: ӧнія учебникъясын "небыд, мича, гора" кыв пыдди тшыкӧдӧм кыв да, та вӧсна бать-мам оз и бӧрйыны коми кыв кыдзи чужан кыв. Ме ог шу, мый некутшӧм проблема абу. Но лыддян кӧ статьясӧ, верман чайтны: быд упражненньӧ — тайӧ вылькыв тыра текст. Тадзи быдӧн повзяс дай бӧръяс роч кыв...

Авторыс пример пыдди вайӧдӧ нёльӧд класслы небӧг. Менам эм упражненньӧ чукӧр (Э.И. Полякова, Т.И. Прокушева, "Коми сёрни", 2013-ӧд во; газетын, буракӧ, сы йылысь сёрниыс). 

Медводз ме текстъяс йылысь шуа: пӧшти ставсӧ коми прозаысь да поэзияысь босьтӧма. Мыйсюрӧ петкӧдла:

1) Иван Тороповлысь текст:

2) Александра Мишариналысь:

3) Михаил Елькинлысь:

4) Альберт Ванеевлысь:

5) Виктор Напалковлысь:

6) Елена Козловалысь:

7) Василий Лодыгинлысь:

(Дерт, пыді анализ вӧчны ог вермы, колӧ ставсӧ дыр видлавны.)

Мӧдарсянь, небӧгас сюйӧма зэв уна комиӧдӧм грамматика термин (гӧгӧрвоӧдтӧг), йӧзлы тайӧ збыльысь оз кажитчы. Кутшӧмкӧ компромисс, буракӧ, колӧ. Но пырысьтӧм-пыр выль учебникъяс он вермы лэдзны. Куш роч терминология кольны абу жӧ бур мӧвп: ӧти-кӧ, кутшӧмсюрӧ терминъяс сӧвет кадӧ на комиӧдӧмаӧсь (шуам, сёрникузя — предложение, эмакыв — существительное, кадакыв — глагол), мӧд-кӧ, дзик нинӧм кӧ абу, лёк йӧз коми кывсӧ увтыртны вермасны. Та вӧсна колӧ сетны велӧдчысьяслы отсӧг да нуӧдны став комияскӧд югдӧдчан удж: 1) медым тӧдтӧм кывъяссӧ ставыс вермисны кокньыда аддзыны кывкудйысь, 2) медым йӧз эз паськӧдны прӧвериттӧм информация (овлӧ: кодсюрӧ лӧсьӧдас кутшӧмкӧ зэв мисьтӧм кывтэчас дай висьталас — тайӧ пӧ гижӧма ӧнія учебникъясын, — а мукӧдъяс сылы эскӧны), 3) медым йӧз тӧдісны сӧветкадся комиӧдчан удж йылысь.

Ордымъяс лыддигӧн...

...Ыджыд тыш йылысь мӧвпавны заводита. Мый тайӧ том пионеръяскӧд лои? Со кык цитата.

Выль Паш, "Миянӧс вежысьяс" кывбурысь ("Ордым", 1929 № 5).

"Тувсовъя дзоридзӧн быдмӧны найӧ...

Сьӧлӧмъяс нимкодьӧсь миян:

Гырысьӧс вежысьяс петӧны тайӧ —

Олӧмлӧн выль нога пиян.

Видзӧд, со мунӧны туй кузя стройӧн,

Сьылӧмыс гораа кылӧ.

Ставныс дзик нимкодьӧсь. Мунӧны сёӧн...

Барабан юралӧ ылӧ.

Челядьлӧн олӧмӧн чужӧмныс ӧзйӧ..."

Жугыль, "Сімсьӧд кымӧр моз" пьесаысь ("Ордым", 1929 № 10):

"ПӦЛЬӦ: ... Гриша, тэ эн вунӧд батьтӧ, Гришатӧ... ло Гриша кодь жӧ. Сійӧ нима тэ, сійӧ сьӧлӧма жӧ ло. Сійӧ пыр ми кодьяс вӧсна тӧждысьліс.

ГРИША. Ог вунӧд, дерт. Найӧс шой вылын ӧд и ми бурасӧ овмӧдчим. Тыштӧг пӧ та выйӧдзсӧ ми эгӧ и волӧй, — шулывлӧ ячейкаса секретар. Водзӧ на пӧ лоӧ тышыд дай... Ми, пӧльӧ, тышкасям на, ёна тышкасям, мед венам дзикӧдз (кылӧ пионерскӧй рожоклӧн ворсӧм)..."

Геннадий Юшков чужан лунӧ

Геннадий Юшков чужан лунӧ кыв-мӧд шуа сы йылысь. Дерт, ме абу критик.

“Чугра” роман лыдди да, ӧні Геннадий Анатольевич менам медрадейтана коми гижысьяс пиын. Гежӧда паныдасьлӧ сэтшӧм пыді мӧвпа проза (ме ог сӧмын коми гижысьяс йылысь шу). Ӧнӧдз Ардальон йылысь корсюрӧ мӧвпала, коді век кежлӧ ас олӧмсӧ тшыкӧдӧма. Лагерысь сійӧс лэдзисны да пырысьтӧм-пыр жӧ ковмис Ыджыд тыш вылӧ мунны... а “нуӧдысьыс, верзьӧмаыс, вӧлі буретш сійӧ мортыс, коді коркӧ допроситіс Ардальонӧс да тшӧктіс кырымасьны”. Сійӧ пышйис (“сідз нин нюкрӧдліс Ардальонӧс”) да дзик вошӧм мортӧн лоис — ловъя нисьӧ кулӧма, вӧрын шӧйтысь шыш. Бӧрлань туй оз нин ло. Олӧм помӧдз дзебсясьны ковмас. Пышйӧмысь кӧ сійӧс оз лыйлыны (и сытӧг пӧ нин ёна накажитӧма), “дӧва чукӧрыс ӧні сійӧс оз на прӧстит”... И жаль мортсӧ, и ог вунӧд — сійӧ пышйис сэк, кор фашистъяс йӧзӧс виалісны.

Лагер тема Геннадий Юшков 70-ӧд воясӧ абу повзьӧма петкӧдлыны, но и коммунизм идеялы паныд абу сувтлӧма:

“Гу вылас Тихомировлы Самарин тшӧктіс сувтӧдны звезда. Кодсюрӧ пондылісны ӧлӧдны сійӧс таысь, но Самарин виньдӧдіс найӧс аслас ярскӧба воча кывнас:

— Сӧветскӧй властьыслы Тихомировыс не та дон на бурсӧ вӧчис!”

(Тихомиров — геолог, профессор, кодӧс мыжтӧг дзескыдінӧ пуксьӧдӧмаӧсь; Самарин — сылӧн велӧдчысь, том коми туялысь.)

Унатор йылысь позьӧ мӧвпавны “Чугра” лыддьӧм бӧрын, тайӧ романысь персонажъясӧс ӧта-мӧдыскӧд орччӧдны (шуам, Ревеккаӧс да Галинаӧс, налысь олӧмсӧ), Геннадий Юшков торъя гижӧдъясысь (шуам, Гурейӧс — пемыдлань кыскысь старӧверӧс — да “Ловъя лов” повесьтысь Поликарпӧс — тшӧтш старӧверӧс, но бур, югыд мортӧс, коді олӧмысь эз кольччы), торъя авторъяслӧн гижӧдъясысь (шуам, Трипан Вась да Виринея мырсьӧм-пессьӧмсӧ)...

Романын эмӧсь и техническӧй торъяс — сейсмическӧй гыяс лэдзӧмӧн биару корсьӧм йылысь, буритӧм йылысь (абу тай кокньыд удж: кӧнкӧ дзугсян — авария лоас). Сэсся тӧдмалі: Геннадий Юшков, вӧлӧмкӧ, весиг геологическӧй конференцияяс вылӧ ветлӧма. Сідзкӧ, ме и татшӧмторсӧ вылӧ пукта.

Сыысь кындзи, “Чугра” лыддигӧн нимкодяси сӧстӧм, мича коми кывйӧн. Дерт, ковмис кывкудйӧн ноксьыны — но мый керан, вит во сайын коми кыв дзик эг тӧд.

***

“Коми енкӧлаӧ” корсюрӧ пуктала “Чукӧсты, Коми му, чукӧсты” небӧгысь кывбуръяс. Найӧс Геннадий Юшков гижӧма перестройка бӧрын нин, унджыксӧ — 2000-ӧд воясӧ, кор ставсӧ вузавны заводитӧмаӧсь — вӧр-ва, чужан му, чужан кыв, культура, сӧвесьт... 

“Велалан кӧ повны

Том вирыд кор пулӧ,

Велалан и овны

Кодкӧ тшӧктӧм улӧ...”

“...Вузалас кӧ пармасӧ,

Коми мулысь пасьсӧ,

Сэки садьтӧм комиыд

Вузалас и асьсӧ...”

— тадзи Геннадий Юшков ӧлӧдӧ комиясӧс. Ӧні кодсюрӧ чайтӧ, мый ставыс нин вузалӧма...

“...Лӧсьӧдӧма лои

Уна пӧлӧс гижӧд.

Гашкӧ, оз на ставыс

Арся кор моз вижӧд.

Гашкӧ, оз на ставыс

Арся кор моз гылав,

Тшӧтш и месянь буртор

Комиыс сэк кылас.”

Кыла ме бурторнытӧ, Геннадий Анатольевич! (Кӧть и абу коми.) Ті менсьым аттьӧалӧм — онӧ нин...

Сёрни-басниӧ кыпыдджыкторсӧ пуктала: лирика да поснияслы кывбуръяс. Со, шуам, ӧтиыс:

“Пемыд вӧрын, сэн ни тан,
Оліс коркӧ гуг ни бан.
Вӧлі сылӧн пась ни кӧм,
Шедлі сылы бӧж ни гӧн...”

(дзоньнас лыддьӧй тан).

А ті козьналінныд ассьыныд ныв-пилы тайӧ донаторсӧ?

Кӧсйыси тшӧкыдджыка гижавны — сідзкӧ, колӧ гижны

Колян вежоннас некутшӧм ыджыд лоӧмтор эз вӧв, но мыйкӧ жӧ пасйышта. 

Локтан кык тӧлысь кежлӧ "90 во сайся гижӧд" котырӧ текстъяс да серпасъяс лӧсьӧді, ӧти сайын Коми онлайн небӧгаинӧ пукті Илля Васьлысь "Украинаын" висьтторсӧ да Кузебай Гердлысь комиӧдӧм кык кывбур: "Мир туй дорын" да "Сар война".

Сэсся колӧ "Сёрни-басни" да "математика комиӧн" котыръясӧн ноксьыштны, водзӧ кежлӧ гижӧд абу нин да. "Ордым" журнал текст файлъяс виччыся жӧ (1929-ӧд вося 10-12 номеръяс). Таысь кындзи, кутшӧмсюрӧ текстуйтан удж вӧча.

Тӧвшӧр тӧлысьнас Сыктывкарысь вайи "Коми сёрнисикас кывчукӧр". Вӧлӧмкӧ, тайӧ зэв коланатор важ текстъясӧн уджалігӧн. Ыджыд аттьӧ авторъяслы — Л.М. Безносиковалы, Е.А. Айбабиналы, Н.К. Забоевалы да Р.И. Косныревалы!

Лёк да бур висьӧмъяс

Тӧрыт Ленинкаӧ ветлі, 1921-ӧд вося "Удж" да "Югыд туй" газетъясла. Асывнас чайті: та йылысь блогӧ мыйкӧ и пасйышта. Сӧмын этша номер сюрис. Некымын коми статья тетрадьӧ гижи, регыд текстуйтны (набирайтны) кута. Тематика унджыкыс "депрессивнӧй": Волга дорын тшыгъялӧм, Комиын самӧкур пуӧм, вуджан висьӧмъяс... Нинӧмла, ме чайта, тайӧс комментируйтны. 

Мӧдтор йылысь висьтала. Метроын Геннадий Юшковлысь небӧгсӧ лыдди. Уна буртор сэтысь позьӧ аддзыны, весиг сӧмын ӧти висьтысь да ӧти тема кузя. "Бура вӧчны колӧмыс миян пӧльяслӧн вӧлӧма аслыспӧлӧс висьӧм кодь. Кытчӧдз сьӧлӧмныс оз бурмы, сэтчӧдз абу и эновтчылӧмаӧсь, мый кӧть оз вӧчны. Татшӧм бур висьӧмнас и висис Конӧ Семӧ..." (Трипан Вась тӧд вылӧ усис: "Керӧма кӧ, мед вӧлі вӧчӧма бура, а не кийывсӧн", — шуӧ сійӧ.) Но медводз Конӧ Семӧ мӧвпавны тшӧктӧ: "Юрыд, Генагей, быдлаӧ колӧ. Вот!" Томджыкъяссӧ чирыштӧ: "Некор ӧд ӧнія йӧзыдлы думыштлынытӧ". А тайӧ нин автор нимсянь шуӧма: "Али ми-воклы, велӧдчӧмаясыдлы, мый асьным вӧчам, ставыс нин бурӧн кажитчӧ?"