Куим орта орт

• ылдӧс — пространство
• куим муртӧса ылдӧс — трёхмерное пространство
  
• коймӧд тшупӧда ӧткодьлун — уравнение третьей степени
  

— Кер Ка — нуль, — шуис студент, функциональнӧй анализ кузя билетсӧ висьталігӧн.

Профессор тшӧктіс сылы ker K = 0 ӧткодьлунсӧ подулавны, лист вылӧ эз вӧв гижӧма да. Сэсся матыстчис ӧшинь дорӧ да кутіс мӧвпавны: «А менам важ керкаӧй Коми муын колӧкӧ киссьӧма нин, и сы пыдди ӧні куш места, нуль. Уна во чӧж ола тані, Мӧскуаын. Но чужан коми кывйӧс эг на вунӧд, ӧнӧдз коми небӧг-журнал лыддя. Дай ныв-пи и весиг внукъясӧй, „масквичьяс“, комиӧн сёрнитӧны-гижӧны, весиг дивӧ босьтӧ».

Видзӧдіс ылі джуджыд керкаяс вылӧ. «А тані, ыджыд карас, керкаяс паськалӧны, быдмӧны, сов кристаллъяс моз. И йӧзыс сэні атомъяс кодьӧсь. Кыдзи тай Лужиковлӧн вӧлі? „...Сов... натрий хлор... синва, измӧм синва...“ Збыльысь, ӧдйӧ паськалысь мӧскуаса выль керкаяс — коньӧр йӧзлӧн измӧм синва».

Мыш сайсьыс виччысьтӧг кыліс: уджъёртыс мӧдыскӧд сёрнитӧ-сӧветуйтчӧ, коді эськӧ вермис аспирантыслысь диссертациясӧ донъявны. Бесовлӧн ылдӧсъяс йылысь пӧ уджыс гижӧма.

Профессор весиг сыркмуніс. «Со, тӧд вылӧ уськӧді Лужиковлысь „Измӧм синва“ висьтсӧ, кӧні вӧлі Бесов ова эпизодическӧй персонаж, а тані Бесовлӧн ылдӧсъяс йылысь мыйкӧ шуисны. Тешкодь лун!»

Регыд профессорӧс чукӧстіс мӧд экзаменуйтчысь студент: дась пӧ водзӧ вочавидзны, гӧгӧрвои пӧ, кутшӧм пример колӧ вайӧдны — сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн мунысь ортъяс.*

* Тані орт — математикаысь термин. Миян Эвклид ылдӧсын куим вектор-орт, найӧ ӧткузьтаӧсь да ӧта-мӧдыслы перпендикуляр ногаӧсь (ортогональнӧйӧсь).

«Збыльысь, тешкодь лун! Кер ка — нуль, сэсся Бесов, сэсся ортъяс».

____

Рытъядорыс профессор петіс университет керкаысь. Ломоносовлы памятник дорӧ матыстчигӧн кежис веськыдвылӧ да пуксис лабич вылӧ. Поводдяыс мича, позьӧ на сӧстӧм сынӧдӧн лолалыштны.

...«Кодкӧ тай нӧ менӧ чуткис? Ув али гаг? Гашкӧ, кутшӧмкӧ йӧй дурӧ?»

Мыш сайсьыс петіс морт — быттьӧкӧ вок-близнеч. Веськыд киас — ӧти чутысь петысь куим ньӧв, ӧткузьтаӧсь, перпендикуляр ногаӧсь. Профессор крукыштӧмӧн кайтыштіс:

— Сӧмын эн шу, мый менам вӧлі вок, кодӧс дзолядырйиыс гусялӧмаӧсь да ӧні сійӧ карса йӧй, йӧз вылӧ усьласьӧ да ньӧвъясӧн чутйӧдчӧ.

Близнечыс гылыда серӧктіс: абу пӧ. (Комиӧн тай гӧгӧрвоис да вочавидзис!) Кутіс ворсны ньӧвъяснас: бергӧдлӧ, кадысь кадӧ ӧти, кык либӧ весиг куим ньӧв вошлӧны.

— Тэ фокусник?

— Абу. Ме кужа ньӧвъяссӧ бергӧдны сідз, медым найӧ миян куим муртӧса ылдӧс ортсыӧ петісны, со тэ найӧс он и аддзы.

— Гашкӧ, збыльысь йӧй? Час нӧшта кутан висьтавны, мый тэ менам лолӧй да шуӧны тэнӧ Гражданин Икс...

— Ог, тэ ӧд абу Мӧсей Шондібанов!

«Сё кӧчамач, Лужиковлысь гижӧдъяссӧ кытыськӧ тӧдӧ! Мыйся морт?»

— Ме тэнад орт. Тэ математик да, сійӧн ме абу прӧстӧй орт, а куим орта орт. Тешкодь кыв ворсӧм ӧд артмӧ?

— Эг и тӧд, мый менам эм орт.

— Кыдзи нӧ? Ме тэныд унаысь отсалі. Коми сиктса школаын велӧдчигӧн тэ олимпиадаяс вылын пыр медводдза местаяс босьтлін, весиг ставсоюзса да ставмувывса вылын. Сэсся мехматӧ пырин да медводдза курссянь наукаӧ кутчысин. Ставыс и чуймывлісны — кытысь тэ сэтшӧм нетривиальнӧй идеяяс босьталан? Шулісны тэнӧ «Комиысь локтӧм Рамануджанӧн».*

* Рамануджан — индияса математик, зэв чуймӧдлана енбиа.

— А мыйла нӧ Григорий Перельман Пуанкарелысь гипотезасӧ подулавны вермис, а ме эг? Ме ӧд тшӧтш сы йылысь мӧвпавлі...

— А тэныд тай ён математикӧн лоны оз нин кажитчы? Кӧсъян лоны ен-математикӧн да став уджъёртыдлысь «чӧс туйяссӧ» мырддьыны? Сэки ӧд математика коляс сӧмын тэныд, мукӧдыслы профессиясӧ ковмас вежны; сэсся, кулӧм бӧрад, дзикӧдз бырас. И сідз нин тэ кодь вежӧра йӧзыс зэв гежӧда паныдасьлӧны. Шуи нин, мися, тэ — коми Рамануджан! Сэсся коми кыв йылысь. Оз-ӧ тэнӧ чуймӧд, мый тэнад ныв-пи, внукъясыд, весиг гӧтырыд — дзик роч морт — комиӧн сёрнитӧны, бура гижӧны, Юшковлысь да Юхнинлысь романъяс комиӧн лыддьӧны? Ставныс ӧд мӧскуаса олысьяс. Кыдзкӧ тай тэ найӧс ышӧдін коми кыв велӧдны да коми литература радейтны? Быттьӧкӧ тэнад вӧлі кутшӧмкӧ пытшкӧс югӧр либӧ, кыдзи ӧні шуӧны, харизма.

— Ме ӧні математикаысь ӧти важ проблема йылысь мӧвпала... Но тэ ачыд, гашкӧ, тӧдан. Ни ӧти мӧвп ӧнӧдз абу. Мыйла сідз?

— Верма висьтавны. Медым кодкӧ, весиг медся гениальнӧй морт, вермис сетны вочакыв, колӧ на математикалы некымын нэм чӧж сӧвмыны. Сэки лоас колана теория да йӧзыс вермасны гӧгӧрвоны подулалӧмсӧ. Гашкӧ весиг некымын морт ӧти кадӧ тайӧс вӧчасны — кыдзи артмӧма Лобачевскӧйлӧн геометриякӧд. Отсала кӧ тэныд — тӧлкыс оз ло, олӧмыд оз тырмы, медым тайӧ уджсьыс кӧть нин дасӧд юкӧнсӧ помавны.

— Вочакывсӧ тӧдны кӧсъя! Тэ кӧ ме дорӧ локтін — сідзкӧ, буракӧ, менам нин овсьӧма дай вывсьӧма. Мӧдаръюгыдӧ кӧть шуда мортӧн мӧдӧдча.

— Абу на овсьӧма тэнад. Верман на во кызь чӧж уджавны да математика водзӧ йӧткыны, сылӧн мичлуннас нимкодясьны.

— Дышӧдіс. Кӧсъя вочакывсӧ тӧдны!

— Но мый. Верма тэнӧ ыстыны помтӧм муртӧса ылдӧсӧ*, сэсь ме отсӧгӧн ставсӧ аддзан. Сӧмын бӧр локны тэнад оз нин артмы. Стӧчджыка кӧ, верман и бӧр локны, но меысь торйӧдчан да лоан сьӧкыда висьысь мортӧн, ыджыд шог ваян рӧдвужыдлы. Мый тӧдмалін — висьтавны ни гижны он вермы. Весь лоас тэнад ветлӧм-мунӧмыд! Кольччы бурджык татчӧ!

* Бесконечномерное пространство.

Профессор быттьӧкӧ йӧймис.

— Нинӧм кывзыны ог кӧсйы, ысты менӧ тайӧ ылдӧсас!

— Но, кыдз кӧсъян... Сӧмын, мися, ылалан!

_____

 

Профессор ветлӧ-лэбалӧ помтӧм муртӧса ылдӧс кузя. Унатор аддзӧ, мый университетын уджалігӧн весиг мӧвпыштны эз вермы. А тайӧ важ проблема вылӧ вочакывйыс, вӧлӧмкӧ, сэтшӧм кокни! Кыдзи водзджык тайӧ мӧвпыс юрас эз волы?

Дыр-ӧ, регыд-ӧ тадзи оліс профессор — да гажтӧмтчыны кутіс: «Муса гӧтырӧй-котырӧй да уджъёртъясӧй, буракӧ, воштісны менӧ?»

— Бӧр эськӧ меным косны... Век кежлӧ тані, йӧзтӧминын, гажтӧм кольччыны.

— Му вылын жӧ ёна гажтӧмджык лоас! Кутан больничаын куйлыны, некор сэтысь он сэсся пет.

— Кӧть мый лоас — ог нин вермы кольччыны тайӧ математика раяд!

_____

— Но, вӧлись ас садьӧ воин. Сэтшӧма повзьӧдлін миянӧс! — кыліс профессор гӧтырыслысь кывъяссӧ. Видліс пуксьыны — юрыс ёна бергӧдчӧ. Дзик гӧгӧрвотӧм — кӧні улыс, кӧні вылыс, кӧні водз, кӧні бӧр, кӧні веськыдвыв, кӧні шуйгавыв. Ортыскӧд вӧлӧм и ылдӧсын ориентация воштіс.

Видліс тӧд вылӧ уськӧдны, мый аддзывліс ветліг-мунігас. Нинӧм оз помнит! Гашкӧ, и ортыс каститчис? Мыйкӧ юр вемас торксис, галлюцинация вӧлі, ӧні ас садьӧ воис?

Колӧ видлыны мунны бӧр, помтӧм муртӧса ылдӧсӧ. Медым кӧть тӧдны, вӧлі-ӧ сійӧ? А тані збыльысь гажтӧм.

Кыліс ылісянь гӧлӧс:

— Но мый, абу тай рад? Верма тэнӧ бӧр ыстыны, но отсавны тэныд ог нин кут. Ачыд меысь торйӧдчин, ачыд мыжа. Ов сэн кыдз гажыд...

— Ысты вай, кӧть видзӧдла.

_____

«Ылалі дзикӧдз тайӧ ылдӧсас. Быттьӧкӧ вӧрса менӧ кытш кузя нуӧдӧ (а гашкӧ, квадрат кузя?). Нинӧм ог аддзы. Со, быттьӧкӧ кутшӧмкӧ ёсь пельӧсӧ зураси. Да, тыдалӧ, ортӧй збыльысь эм да ылдӧсас вермис менӧ кыскыны, но мый ӧні тані вӧчны? Математика райыс пӧрис адӧ. Муса ортӧй, коркӧя ёртӧй, ысты менӧ бӧр, сэсся нинӧм ог нин кут корны!»

_____

 

«Овсьӧма менам дай вывсьӧма. Колӧ гажаторъяс казьтывны, медым эг жугыльмы да эг йӧймы.

Кутшӧмкӧ вӧвлӧмтор студенталан кадысь, гашкӧ, тӧд вылӧ уськӧдны?

Со. Кывзі ме математика история кузя лекция. Висьталісны сэні Тарталья йылысь, кыдзи сійӧ Фиоркӧд ордйысьӧма, коймӧд тшупӧда ӧткодьлунлӧн вужлы формула корсьӧма. Сэсся Карданолы вуж корсян ногсӧ кывбур формаӧн гижӧма. Чуймӧдіс менӧ тайӧ висьтыс.

Сы бӧрын Эйнштейнлӧн теория йылысь да сьӧд розьяс йылысь лыдди. Вӧлӧмкӧ, сьӧд розьсӧ гӧгӧртӧма тыдавтӧм сфераӧн. Сы вылӧ кӧ чут кодь телӧ усьӧ, вӧрзьӧдчытӧг видзӧдысь со мый аддзӧ: усьысь чутыс некор тайӧ сфера пытшкас оз пыр, но помтӧг сы дорӧ матыстчӧ. Усьысь чут вылын пукалысь видзӧдысь дзик мӧдтор аддзӧ: сфера пытшкас сійӧ пырас пома кадӧн да весиг сфера шӧрӧдзыс воас пома кадӧн! А мый лоас сэсся (лӧсялӧ кӧ «сэсся» кыв), наука пӧ нинӧм оз шу.

И тайӧ кык видзӧдысь костын диалогсӧ кывбура ногӧн лӧсьӧдны видлі — комиӧн. Гижи, некымын лун чӧж кабалаторсӧ зептын кыскалі, сэсся шуи: кодлы бара колӧ тайӧ кывбурыс? Прӧстӧй коми морт оз гӧгӧрво, литература тӧдысьяслы тшӧтш, дерт, сьӧлӧм вылӧ оз во. Пыри мехматса ӧти аудиторияӧ да сюйи велӧдысьяслӧн пызанса ящикӧ. Мед сэн куйлас, оз кӧ шыбитны...

Мый нӧ ме гижи? Вунӧді тай».

Друг профессор кыліс кутшӧмкӧ тӧдтӧм аньлысь гӧлӧс:

 

— Шарлань матыстчан —
        Сы пытшкӧ
        Некор он пыр.
        Усьны веркӧсӧ
        Ковмас тэд
        Помтӧма дыр.

 

«Тайӧ и вӧлі менам кывбурӧй! Водзӧ гижӧмыс тӧд вылӧ уси!»

И профессор шуис:

— Ме нин шар пытшкас.
        Регыдӧн
        Шӧрӧдзыс воа.
        Кытчӧ веськала сэсся?
        ...А кадыс сэн лоас?

«Мыйкӧ менӧ кыскӧ, быттьӧкӧ збыльысь кытчӧкӧ уся! Овсьӧма менам дай вывсьӧма, кадлы пом воис!»

_____

— Садьмӧй! Сёр нин да кӧдзыд!

Профессор садьмис. Сы вылӧ ёна тӧждысяна видзӧдіс шӧр арлыда тӧдтӧм ань.

«Кӧні ме? Со — Ломоносовлы памятник, физфак... Вӧлӧмкӧ, кытчӧ пукси гортӧ мунігӧн, сэтчӧ и унмовссьӧма. А ортыс, ылдӧсыс, висьӧм — сӧмын вӧт. Стоп. Тайӧ аньыс... комиӧн ме дорӧ шыӧдчис? Али бара каститчис?»

— Со тіянлы курткаӧс сета, дыр нин, буракӧ, тані пукаланныд, кынмыны верманныд. А йӧзыс колӧкӧ шӧйтісны да эз и казявны. Збыль шуӧны — обществоным атомизируйтӧм.

«Та йылысь ме талун нин мӧвпалі...»

Аньыс чургӧдіс профессорлы курткасӧ. Колис пемыдлӧз рӧма платтьӧ кежысь; сы вылын ыджыд еджыд шыпасъясӧн гижӧма:

РАМ
          ЕН
          КИ.

— Ті... коді? Ен? Ме мӧдаръюгыдын?

— Со, видзӧдлӧй клумба вылас, сэн пӧшти став пионыс гылалӧма. Тадзи ӧмӧй овлӧ мӧдаръюгыдас? — Аньыс нюмъялыштіс. — Абу ме ен ни, андел ни, орт ни, тіян ловныд ни. Ме физфакын профессорала. Сёрӧдз уджалі, сэсся мӧдӧдчи «Ломоносовскӧй проспект» метролань. Аддза — лабич вылын кодкӧ пукалӧ, быттьӧкӧ вуграсьӧ. Матыстчи да садьмӧді тіянӧс. Казялі нӧшта, кутшӧмкӧ кошмар вӧтӧн буракӧ аддзинныд, горзыны кутінныд да.

— Збыль тай. А... кытысь менсьым кывбурӧс тӧданныд?

— Но, тайӧс зэв нин кокни гӧгӧрвоӧдны. Ӧтчыд, во дас сайын, локті мехматӧ физика кузя экзамен нуӧдны. Водз на, некод абу. Виччысигмоз восьті пызан ящик — сэні вӧлӧмкӧ кутшӧмкӧ важ кабалатор куйлӧ. Перйи, видзӧдлі — мыйкӧ кывбур сяма гижӧма, тӧдтӧм кывйӧн. Сюйи сумкаӧ, сэсся нин «гуглиті» да гӧгӧрвои, мый тайӧ коми кыв. Интереснӧ лои да, велӧді сійӧс, Сыктывкарӧ ветлі, уна коми гижӧд нин лыдди. Выль енкӧла меным воссис! Кывбурнытӧ велӧді, кыдзи медводдза ышӧданаторсӧ, дай нӧшта, вӧлӧмкӧ, сійӧ сьӧд розь вылӧ усьӧм йылысь — меным, физиклы, тайӧ нимкодь! А «Рам ен ки» гижӧд шмонитана могӧн платтьӧ вылӧ лӧсьӧді: ӧтарсянь — Раменки* районлӧн ним, мӧдарсянь — быттьӧкӧ комиӧн гижӧма. Коді юалас — мыйла пӧ буретш тадзи кывсӧ юклі — коми кыв йылысь висьтала... Ой, мый ме бызга? Вайӧй, рӧдвужныдлы триньӧбтӧй. Корӧй, медым вочааласны шоныд паськӧмӧн. А ме тіянӧс метроӧдз колльӧда. Да ӧти сайын вӧзъя наука йылысь сёрнитыштны!

* Мӧскуаса район, кӧні сулалӧ МГУ.

PS Ыджыд аттьӧ бур йӧзлы текст редактируйтӧмысь!